Ekipa Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona u srijedu 01. 08. 2012. godine je posjetila džamiju Kušlat u Podrinju. U ekipi su bili direktor Zavoda Benjamin Bajrektarević, prof., mr. sc. Rusmir Djedović, glavni imam medžlisa Zvornik Mustafa ef. Muharemović, prof. i predstavnik donatora za obnovu džamije advokat Ibrahim Hadžić iz Sarajeva.
Džamija Kušlat koja se nalazi na visokoj stijeni neposredno pored srednjovjekovne bosanske utvrde Kušlat, jedna je od najstarijih džamija u Bosni i Hercegovini. Ova džamija je među nekoliko džamija kod nas, koje su izgrađene još prije osmanskog osvajanja srednjovjekovne države Bosne 1463. godine. Dakle, ove najstarije bosanskohercegovačke džamije su nastale još sredinom 15. stoljeća.
Svakako, najstarije džamije su poznate Turhan Emin-begova u Ustikolini i Careva (Atik) džamija u Sarajevu. Izgrađene su40-tih i 50-tih godina 15. stoljeća.
U red ovih najstarijih bosanskohercegovačkih džamija koje su nastale prije 1463. godine kada je sultan Mehmed II Fatih zauzeo srednjovjekovno bosansko kraljevstvo, ulaze i najstarije džamije u bosanskom srednjem Podrinju. Radi se o džamijama u ili pored utvrda: Srebrenik (iznad Srebrenice), Zvornik i Kušlat.
Ovo područje osmanlije su zauzele odmah poslije osvajanja srpske Despotovine 1459. godine. Pošto je prostor zapadnije i dalje ostao u srednjovjekovnoj Bosni, ove utvrde i područja oko njih (srednjovjekovne župe, a osmanske nahije) osmanlije pripajaju Smederevskom sandžaku.
Po ustaljenom običaju osmanlije unutar osvojenih utvrda, neposredno pored ili ispod, grade i prve džamije. Tako nastaju i najstarije džamije sjeveroistočne Bosne i Hercegovine. Prvo najstarije prije 1463. godine su: unutar utvrda Srebrenica i Zvornik i neposredno pored utvrde Kušlat. Iza 1463. godine, krajem 15. i početkom 16. stoljeća nastaju i džamije unutar ili pored utvrda: Teočak, Srebrenik (na Majevici), Sokol…
Dakle džamija Kušlat, neposredno pored istoimene utvrde, nastala je u periodu 1459-1462/3. godina i zasigurno je jedna od najstarijih džamija u Bosni i Hercegovini.
Usled svoje velike starosti džamija Kušlat je jedini očuvani primjer tradicionalnog narodnog graditeljstva iz perioda nestanka srednjovjekovne države Bosne. Kroz izgled i graditeljske karakteristike zgrade ove džamije stičemo uvid i na davno nestalo graditeljstvo bosanskog srednjovjekovlja.
Ostale zgrade džamija iz sredine 15. stoljeća su ili odavno uništene ili kasnije obnovljene u novijim arhitektonskom stilovima. Zgrada džamije Kušlat je bila u funkciji od vremena izgradnje do danas. Više puta je obnavljana ali uvijek u izvornom obliku. Zadni put je teško stradala 1993. godine kada su je srušile srpske snage, ali su očuvane fotografije sa njenim izgledom.
Zbog svog vrlo dugog vijeka trajanja ova džamija ima iznimno značajnu vrijednost kao graditeljsko i kulturno-historijsko dobro. Ove vrijednosti su sljedeće:
1. Zgrada džamije u izvornom obliku i na istom mjestu traje već 550 godina.
2. Ova građevina je gotovo jedina očuvana zgrada u Bosni i Hercegovini koja ukazuje na sve elemante graditeljstva sredine 15. stoljeća.
3. Ova velika starost objekta je garant izvornosti graditeljstva srednovjekovnog perioda
4. Objekat govori o izvornosti pozicioniranja u lokalni prirodni ambijent
5. Kao materijali u zgradi džamije su korišteni drevni izvorni materijali kamen i drvo.
6. Zgrada džamije Kušlat već pet i pol stoljeća ima tradicionalni tip krova bosanskih građevina od srednjeg vijeka, odnosno: visok, strm i od drveta.
Uvidom u tenutnu fazu obnove, konstatovano je slijedeće:
1. Ova obnova džamije je sačuvala ambijentalnost objekta
2. Ispoštovani su gotovo svi elementi izvornosti zgrade džamije sa drvenom munarom građene sredinom 15. stoljeća
3. Položaj munare nije sasvim u skladu sa njenim izvornim položajem kakav je zabilježen u dokumentaciji Zavoda nastaloj pri njenom snimanju 1989. godine.
4. Munara je nešto pomjerena iz položaja prema osi sljemena krova a znatnije pomjerena u odnosu na položaj sljemena (njegovu udaljenost od munae).
5. Dužina sljemena krova je kraća u odnosu na snimljenu 1989. godinu.
6. Potrebno je voditi računa o radovima pri uređenju neposredne okoline zgrade džamije jer se time zadire u samu strukturu srednjovijekovne utvrde Kušlat.
Zbog svega navedenog, stiče se vizuelni utisak da munara izlazi iz samog sljemena krova. Bilo bi potrebno stručno izanalizirati ovu situaciju i sagledati mogućnost evenualnog pomijeranja položaja munare ka njenom izvornom mjestu u krovu.
Zavod će kao stručna ustanova iz oblasti zaštite i obnove naslijeđa i dalje pratiti i davati stručnu podršku u obnovi ove stare džamije.
Fotografija napravljena 1989. godine.
Fotografija napravljena 2012. godine