Period gradnje Kuršumlije džamije, ali mnogo više oblik kupole – plitka kalota, upućuje na graditeljstvo učenika mimara Hajrudina, odnosno na ranocarigradski stil u arhitekturi. (3)
Ranocarigradski stil se javlja tokom druge polovine XV i u prvoj četvrtini XVI stoljeća, kada pod utjecajem Aja Sofije nastaju građevine složenijih prostornih rješenja. Sve više se u arhitekturi džamija ispoljava težnja ka većoj prostranosti glavnog molitvenog prostora, prekrivenog jednom velikom kupolom, ponegdje i pridodanom polukupolom, a javlja se i postupno visinsko raščlanjivanje svih dijelova zdanja. Krajem ovog stilskog perioda počinju da se spuštaju i kupolice trijema nešto niže od konture osnovnog kubusa, ali munara, skoro do kraja perioda, ostaje još relativno snažna i visoka, samo izuzetno masivna i zdepasta (Andrej Andrejević, Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji, str. 65).
Karakteristike Kuršumlije džamije, pored kupole sa plitkom kalotom(4), su:
- nepostojanje otvora na niskom tamburu, (5)
- prelaz kvadratne osnove džamije u kružnu osnovu kupole riješen je preko pandantifa, za razliku od najčešće korištenog rješenja tog perioda – trompi.
Objekat džamije nikada nije imao trijem građen tvrdim materijalom. (6) Razlog za izostavljanje trijema je moguće objasniti prostornim uvjetima, odnosno malom parcelom na kojoj je objekat građen.
I pored toga što Kuršumlija džamija svojim dimenzijama pripada prostorno manjim i znatno skromnije urađenim džamijama, činjenica da je jedina potkupolna džamija u kraju, kao i to da tragovi oslikavanja enterijera govore o želji graditelja za monumentalnijim izrazom objekta.
Prema konceptu prostorne organizacije, džamija pripada jednoprostornim, potkupolnim džamijama bez sofa, sa kamenom munarom.
Objekat džamije predstavlja kubusnu građevinu. Vanjske dimenzije objekta iznose 9,90 x 9,85 m. Visina objekta do tjemena kupole iznosi 10,60 m, a munare, zajedno sa alemom, 25,50 m.
Džamija ima zidove od lomljenog kamena u krečnom malteru debljine 110 cm. Lomljeni kamen je slagan u relativno pravilne horizontalne redove. Podnožje zidova kao i uglovi su rađeni većim, pravilnije klesanim komadima kamena. Džamija je iznutra malterisana, dok je izvana ostavljena vidljiva struktura zida.
Objekat je temeljen na kamenim blokovima na dubini od oko 1,00 m(7).
Unutrašnjost džamije zatvaraju četiri zida koja primaju opterećenje od kupole kružnog oblika. Za prelaz kubusa u kupolu su korišteni pandantifi. Osmougaoni tambur jeste lažni tambur, s obzirom da se kalota oslanja na pandantife i masivne zidove bez njegovog posredstva. U unutrašnjosti su na sva četiri zida izvedeni plitki i prislonjeni lukovi koji tjemenom dodiruju profilirani prsten u podnožju kupole.
Unutrašnji prečnik kupole džamije u osnovi iznosi oko 7,60 m. Debljina kupole je oko 40 cm.
Debljina tambura, građenog od lomljenog kamena u krečnom malteru, iznosi 50 cm.
Munara, prislonjena uz objekat, iz kojeg izlazi za 1,60 m, ima četverougaonu bazu visine oko 6,0 m. Sljedeća 2 m čine prelaz sa kvadrata, stranica 2,25 m, na poligon prečnika opisanog kruga oko 1,80 m. Četrnaestostrani trup munare ima blagi konusni oblik. Visina munare do šerefe je oko 16,70 m, do krova oko 23,0 m, dok visina munare bez alema iznosi oko 25,0 m.
Krov munare kao i kupola je pokriven olovnim limom.
Prozori na fasadama objekta su postavljeni u tri horizontalna pojasa.
U prvom horizontalnom pojasu, na svim fasadama osim ulazne, su postavljeni pravougaoni prozorski otvori, dimenzija cca 80×125 cm (širina x visina). Prozori sa vanjske strane imaju jednostavne kamene okvire (šembrane) i demire od kovanog željeza. Rasteretni lukovi nad prozorima prvog pojasa nisu rađeni, kao ni drveni kapci sa unutrašnje strane. U prvom horizontalnom pojasu su postavljena dva prozora na mihrabskoj, jugoistočnoj fasadi, i po jedan na jugozapadnoj i sjeveroistočnoj fasadi. Na ulaznoj, sjeverozapadnoj fasadi se umjesto prozora u unutrašnjosti nalazi dolaf.
U drugom horizontalnom pojasu su postavljeni lučno završeni prozorski otvori, dimenzija cca 80×155 cm (širina x visina do tjemena luka). Na svim fasadama, osim ulazne, su postavljena po dva prozorska otvora. Prozorski otvori na jugoistočnoj fasadi su postavljeni u istim vertikalnim osovinama kao i prozori prvog pojasa.
U trećem horizontalnom pojasu se nalazi samo jedan prozorski otvor. Lučno završeni prozor, identičan dimenzijama i oblikom onima iz drugog pojasa, je postavljen na jugoistočnoj fasadi, u vertikalnoj osovini sa mihrabom.
Džamija je izgrađena na relativno maloj parceli, na izrazito strmom terenu. Usljed toga, dvije strane objekta, jugoistočna i sjeveroistočna, su «ukopane» u teren, tako da se sa tih strana javljaju visoki potporni zidovi. Prostor između potpornog zida i džamije iznosi od 1,0 m do 1,50 m. S obzirom na sve navedeno, nije bilo prostora da se razvije ulazni trijem u džamiju, a i sam ulaz je ostao sakriven, praktično nevidljiv sa svih strana.
Ulazni portal prema svojoj koncepciji pripada trećoj grupi portala (podjela po A. Andrejeviću, iznijeta u knjizi Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji). Portal, dimenzija 1,70×3,00 m, se iz ravni zida izdvaja za 15 cm. Kameni okvir portala je jednostavno profiliran. Otvor je zasvođen polukružnim lukom. Tarih o gradnji džamije ne postoji. Prilikom obnove džamije, 1959. godine, postavljena je ploča sa informacijama o graditelju, godini izgradnje i obnove. Tom prilikom je također izvedena i nadstrešnica urađena u betonu, postavljena nad okvirom portala.
Unutrašnji prostor džamije je skoro pravilni kubus. Dimenzije stranica iznose 7,67 x 7,51 m, a visina zida do vijenca 7,25 m. Prelaz kubusa u kupolu je naglašen jednostavnim, bojenim vijencem visine 12 cm. Visina unutrašnjeg prostora, mjereno od poda džamije do tjemena kupole, iznosi 10,20 m.
Unutrašnje zidne površine džamije su malterisane i okrečene, a mihrab, prelomljeni lukovi i kupola bojeni i oslikani.
Tragovi slikane dekoracije se danas nalaze samo u dijelovima kupole. Oko prozora su tek neznatno primijetni tragovi slikane dekoracije koja je u izvjesnom periodu prekrečena.
Tokom radova na obnovi 1998. godine unutrašnjost džamija je malterisana i tom prilikom je bojen mihrab, profilacija lukova, kao i veći dio kupole. Za bojenje navedenih površina su korištene dvije nijanse svijetlozelene i zlatna za mihrab, svijetloplava, svijetlozelena i oker žuta za profilacije lukova i veći dio kupole.
Na kupoli su ostavljeni dijelovi starije slikane dekoracije – centralni krug kupole, nizovi lančano uvezanog cvijeća koje se spušta ka obodu i sam obod kupole. Boje starije slikane dekoracije su plavosiva, narandžastocrvena i crna. Prema bojama i motivima, pretpostavka je da starija slikana dekoracija potječe s kraja XIX i početka XX stoljeća (prema profesorici Zeynep Ahunbay).
U enterijeru objekta, čitavom dužinom prednjeg, ulaznog zida, nalazi se mahfil. Na mahfil, dimenzija 7,67×2,60 m, vodi drveno, jednakokrako stepenište. Osam drvenih stupova, kvadratnog presjeka, poredanih u dva reda, nose konstrukciju mahfila. Ograda mahfila je urađena od drvenih stupića. Pod je daščani.
Mahfil je podijeljen u dva dijela. Polukružno oblikovani dio za mujezina je smješten uz jugozapadni džamijski zid. Od ostalog dijela mahfila ga odvajaju četiri stepenika. U zatvorenom prostoru ispod njega je smještena ostava.
Mimber, urađen u drvetu, dimenzija 3,00×0,80 m, visine oko 5,50 m mjerene do vrha piramidalnog krova, sačinjavaju tri dijela: portal sa stepeništem i drvenom ogradom, gornji – krovni piramidalni dio koga nose četiri kvadratna stupića, i bočne trougaone površine koje se prostiru ispod ovog dijela i ograde stepeništa.
Prostor mihraba, širine 1,80 m i visine 3,0 m, je izvučen iz ravni zida za 18 cm. U prostoru između 20 cm širokog kamenog okvira i mihrabske niše u pravougaonom polju je smješten kaligrafski zapis urađen zlatnom bojom. Kameni okvir mihraba je bojen vodenozelenom bojom, a mihrabska niša svijetlozelenom. Sedmostrana mihrabska niša, širine 0,86 m i visine 2,0 m, je zasvedena jednostavnim svodom, bez stalaktitne dekoracije, dekoriranim zlatno bojenim zvijezdama. S bočnih strana mihrabske niše, do visine od 1,0 m, su izvedene reljefne dekoracije u obliku stupova sa pješčanim satovima na mjestima baza i kapitela, bojeni zlatnom bojom.
Pristup munari je iz prostora džamije, sa mahfila. Četrnaestougaona munara, postavljena na kvadratnoj bazi, je malterisana. Dio ispod krova munare je dekoriran nizom slijepih arkada bojenih zelenom bojom.
Stara ili Hadži Đurđihanumina česma
Neposredno uz ulaz u harem džamije je smještena stara česma poznata kao Hadži Đurđuhanumina česma (8). Građena je kao musluk-česma. Sastoji se od musluka na malom podzidu, prekrivenog pločom i velikog kamenog korita na koje se musluk oslanja.
Korito je danas u nivou sa ulicom.
Musluk predstavlja malo korito, smješteno u manjoj prostoriji uzidanoj u česmi. Voda iz vodovoda direktno dolazi do musluka. Po svojoj funkciji musluci su slični protočnim terezijama (9) – voda kroz njih protiče i tu se zadnji put pročišćava.
Musluk Hadži Đurđuhanumine česme je prekriven šatorastim krovom od kamena(10) . Šatorasti krov, završen olovnom kuglom, ima prepust ili sačak, odnosno produženje krova preko zidova česme za nekoliko centimetara. (11)
Na česmi, zidanoj tesanikom, na prednjoj strani se nalaze dvije plitke niše, završene prelomljenim lukom (mihrab česme), i jedna mala kružna niša, smještena između njih. U vertikalnoj osi sa kružnom nišom, na prepustu šatorastog krova, se nalazi željezna halka.
Mezarje uz džamiju
U haremu džamije se nalazi izvjestan broj nadgrobnih spomenika (nišana). Usljed slijeganja terena, većina nišana je potonula u zemlju, a zbog vremenskih utjecaja, natpisi na njima su uglavnom nejasni.
Jedan od nadgrobnih spomenika, prema Mehmedu Mujezinoviću, predstavlja mezar Đozić Hafiz Salih efendije, sina Osman efendije, koji je bio imam ove džamije i umro 1290 (1873) godine. (12)
U haremu džamije, u blizini ugla jugoistočnog i jugozapadnog džamijskog zida, se nalazi mejt-kamen (kamena ploča, postavljena na nižem kamenom stupu, na koju se polaže mejt – tijelo umrlog – prilikom dženaze).
Kompletan tekst možete pročitati ovdje!
