Graditeljska cjelina Husejnije (Husein-kapetana Gradaščevića) džamije sastoji se od: ulaznih kapija, harema sa nišanima, objekta džamije, abdesthane i biblioteke.
Džamija pripada tipu centralne potkupolne džamije sa trijemom koji je natkriven sa tri male kupole, što predstavlja vrlo čest tip džamije na prostorima Otomanskog Carstva. Prema svojoj konstrukciji, objekat spada u tip građevine kod koje je prelaz iz kvadratičnog oblika u kupolu izveden trompama.
Spoljne dimenzije džamije (uključujući sofe) iznose 18,59 x 13,90 metara. Džamija je zidana kamenom krečnjakom i, prema podacima iz Kartona objekta Zavoda za zaštitu spomenika BiH, debljina zidova na nekim mjestima (nije precizirano kojim) iznosi i 1,80 metara. Međutim, prema projektu postojećeg stanja koji je uradio isti Zavod 1989. godine, dimenzije zidova su sljedeće: jugoistočni mihrabski zid na koti +1,00 metara ima debljinu 1,34 metra, a debljina jugozapadnog i sjeveroistočnog je 1,35 metara. Sjeverozapadni zid je debljine 1,35 metara.
Nad približno kvadratnom osnovom unutrašnjih dimenzija oko 11,20 x 11,23 metara konstruisana je centralna kupola koja u potpunosti odražava oblik polulopte. Unutrašnje tjeme kupole nalazi se na visini od 14,70 metara, mjereno od nivoa poda džamije, a njena spoljna visina je 15,25 metara. Debljina kupole na srednjem najtanjem dijelu, prema snimku postojećeg stanja iz 1989. godine, iznosi 0,55 metara.
Prelaz sa kvadratične osnove kubusa džamije u kružni tambur izveden je preko ugaonih trompi, koje su u zonama ispod srednjih kriški naglašene stalaktitima bez ikakvih dekoracija. Visina osmougaonog tambura mjerena sa spoljne strane iznosi oko 4,24 metra. Tambur džamije je naglašen profilisanim vijencem visine 40 cm, koji se nalazi u horizontalnoj ravni njegovog završetka. U enterijeru je, takođe, naglašen jednostavnijim vijencem čija visina iznosi oko 7 cm i koji je postavljen na visini od oko +9,00 metara, mjereno od nivoa poda džamije. Unutrašnji poluprečnik kupole, mjeren u tamburu, iznosi oko 5,60 metara. Visina kupole, mjerena sa spoljne strane od kraja tambura do njenog tjemena, iznosi 3,57 metara.
Tambur džamije je završen jednostavnim profilisanim vijencem visine 43 cm. U gornjoj zoni tambura, na visini od 9,13 metara, nalazi se osam pravougaonih prozora sa završecima u vidu prelomljenog luka. Dimenzije ovih prozora su: širina oko 60 cm, a visina oko 1,08 metara. Sa sjeveroistočne i jugozapadne strane tambura, na visini od 7,40 metara, nalaze se još po dva prozora istog oblika sa sličnim završetkom. Uočava se da su lukovi prozorskih otvora različito oblikovani, pa neki autori ovu činjenicu dovode u vezu sa kvalitetom majstora(2).
Sofe koje se nalaze u sjeveroistočnom dijelu objekta imaju dimenzije 4,67 x 5,64 metara, a jugozapadne su dimenzija 4,65 x 5,86 metara. Pod sofa podignut je za otprilike 50 cm u odnosu na nivo središnjeg prolaza, koji je širok 2,61 metara na ulazu u trijem, odnosno 2,78 metara uz vrata džamije. Sofe imaju kameni pod.
Konstrukcija trijema oslanja se na četiri kamena stuba osmougaone osnovice čija širina iznosi oko 50 cm. Stubovi trijema su postavljeni na profilisane kamene baze koje na visini od otprilike 70 cm iz kvadratične prelaze u osmougaonu osnovu. Stubovi su završeni bogato ukrašenim kapitelima sa stalaktitnim dekoracijama. Na pojedinim mjestima vidljiva su oštećenja kapitela nastala, uglavnom, usljed mnogobrojnih intervencija.
Stubovi su međusobno i sa sjeverozapadnim džamijskim zidom povezani polukružnim lukovima ispod kojih su postavljene čelične zatege. Zbog toga su na pomenutom zidu džamije izvedena četiri pilastra sa kapitelima na koje se oslanja konstrukcija lukova. Na taj način dobijena su tri kvadrata koji nose konstrukciju kupola trijema, a čije dimenzije iznose: lijevi 3,84 x 4,03 metara, srednji 4,02 x 4,00 i desni 3,97 x 3,88 metara. Debljina lukova iznosi 51 cm.
Na glavnom kubusu džamije nalazi se ukupno 14 prozora postavljenih u dva horizontalna reda. U donjem redu nalazi se ukupno osam prozora (dimenzija oko 102,5 do 1,05 x oko 1,55 metara). U ovom redu prozori imaju završetak u vidu polukružnog luka. Prozori su dodatno naglašeni profilisanom dekoracijom izvedenom u malteru koja je najvjerovatnije nastala pri nekoj od kasnijih intervencija. U gornjem redu sa sjeveroistočne, jugoistočne i jugozapadne strane nalaze se po dva prozora dimenzija 0,78 x 1,60 metara. Ovi prozori imaju završetak u vidu prelomljenog luka. I oni su dodatno naglašeni okvirom koji je utisnut u ravan zida za 5 cm. Sa sjeverozapadne strane džamije, umjesto prozorskih otvora, izvedene su niše dimenzija 0,78 x 1,60 metara, čija dubina iznosi 60 cm. Prozori prvog reda sa spoljne strane imaju demire od kovanog gvožđa.
Sve unutrašnje zidne površine su malterisane i okrečene.
Portal džamije predstavlja jedan od njenih reprezentativnijih dijelova. Sastavljen je od kamenog okvira izvučenog iz mase zida. Vrh portala nije završen ravnom linijom, nego se ona talasasto penje prema sredini kompozicije. Neki istraživači ovakav završetak i dekoraciju portala povezuju sa uticajima baroka na graditelje ove džamije. Kameni portal je širok 3,46 i visok 5,50 metara.
Sa lijeve i desne strane ulaznih vrata, koja imaju dimenzije oko 1,59 x 2,09 metara, nalaze se dovratnici izrađeni od iste vrste kamena, završeni jednostavno dekorisanim kapitelima. Nadvratnik je izveden u formi polukružnog luka s tim što je njegova spoljna strana završena formom prelomljenog luka.
Portal je bio ukrašen floralnim motivima – predstavama vaza sa cvijećem (lale, karanfili) i obiljem vezica, traka i naročito čempresa, kao i stilizovanih nebeskih tijela. U samom vrhu se nalazi stilizovana šestokraka zvijezda. Iznad džamijskih vrata nalazi se kamena tabla dimenzija 72 x 64 cm sa isklesanim tekstom(3) i godinom gradnje 1242. po H. (1826). Ispod teksta sa njegove desne strane nalaze se riječi: «Ovo je tekst Muhibije, zvorničkog muftije.» Na ovom natpisu se, takođe, može da vidi još jedan potpis koji pripada najvjerovatnije kaligrafu.
Mihrab je izrađen od kamena i, uz portal, predstavlja najreprezentativniji dio džamije. U osnovi ima osam stranica sa radijusom zidne niše od otprilike 54 cm. Ukupna visina mihraba je 5,30 metara. Visina do tjemena mihrabske niše iznosi oko 3,85 metara. Istak, u odnosu na zidnu ravan, iznosi oko 15 cm.
Gornja zona mihraba podijeljena je na sedam pojasa smaknutih za po 5 cm. Prema snimku koji je uradio Zavod za zaštitu spomenika BiH 1957. godine, vidljivo je da je mihrab bio bogato dekorisan predstavama vaza sa cvijećem i međusobno isprepletenih krugova povezanih viticama. Svaki od pojasa bio je različito dekorisan. Unutrašnjost kružnica bila je ispunjena mnoštvom geometrijskih formi.
Nestručnim intervencijama koje su urađene 1996. godine kompletan mihrab je prefarban. Desno od mihraba nalazi se drveni minber.
Mahfil Husejnije džamije pripada tipu tzv. prednjih drvenih mahfila sa dimenzijama 2,56 cm x 11,15 metara. Proteže se cijelom dužinom sjeverozapadnog zida. Sa prednje strane postavljen je polukružni istak za mujezina čiji je prečnik otprilike 2,0 metara. Lijevo od ulaza u džamiju, uz spoljne zidove, izgrađeno je dvokrako prelomljeno drveno stepenište kojim se pristupa galeriji mahfila. Širina stepeništa iznosi 90 cm. Konstrukcija mahfila oslanja se na bogato dekorisane drvene stubove različitih dimenzija (otprilike 14 do 16 cm) postavljenih na različite udaljenosti. Širina mahfila iznosi 2,40 metara.
Uz jugozapadni zid džamije nalazi se dio mahfila koji je služio za molitvu gradačačkih kapetana. Cijelom dužinom mahfila postavljena je dekorisana drvena ograda visoka 58 cm. U polukružnom istaku za mujezina njena visina iznosi 44 cm. U munaru džamije ulazi se sa nivoa mahfila, gdje se, u jugozapadnom zidu džamije, nalaze ulazna vratanca širine 67 cm.
Munara Husejnije džamije ima kameno postolje i tijelo ozidano opekom. Na prvi pogled djeluje kao da je izgrađena u dva različita vremenska perioda.
Postolje munare ima četrnaest strana i izgrađeno je od pravilno klesanih blokova krečnjaka polaganih na približno kvadratičnom temelju dimenzija 4,05 x 3,91 metara. Dužina stranice postamenta munare je otprilike 1,10 metara. Visina postolja iznosi oko 7,50 metara a na njegovom vrhu nalazi se vijenac visine 15 cm. Prelaz sa četrnaestougaone na dvadesetčetverougaonu gotovo kružnu osnovu ostvaren je preko struka munare čija je visina 2,25 metara. Struk munare čini 9 horizontalnih redova krečnjaka sa postepenim smicanjem kojim se postiže potrebno suženje. Na visini od otprilike 10,00 metara postavljen je sljedeći vijenac visine 15 cm. Na visini od 24,30 metara nalazi se šerefe munare sa bogatim dekoracijama u vidu tordiranih užadi i drugih geometrijskih tijela koja formiraju reljefni ornament u prostoru. Šerefe je završeno ogradom visine otprilike 1,00 metar koja je imala bogato dekorisane stranice.
Kaca munare je visoka otprilike 4,40 metara (mjereno od vrha ograde). Krovna kupa ima visinu 5,19 metara i završena je alemom. Spiralnim stepeništem, čija širina kraka iznosi 68 cm, kroz polukružno zasvedena vrata, postavljena na jugoistočnoj strani munare, izlazi se na šerefu.
U sklopu graditeljske cjeline Husejnije džamije, osim objekta džamije, nalaze se: ulazne kapije, zgrada biblioteke, zgrada abdesthane i harem sa nišanima.
Kapije:
U džamijsko dvorište Husejnije džamije ulazi se kroz dvije kapije:
- glavne, koja se nalazi sa sjeverozapadne strane, i
- sporedne, koja se nalazi sa sjeveroistočne strane objekta, za koju se pretpostavlja da je služila kao ulaz Husein-kapetana.
Sjeverozapadna kapija je urađena od kamena krečnjaka, od koga je napravljena i munara objekta. Sa lijeve i desne strane kapije nalaze se kameni dovratnici bez dekoracija, koji su završeni kapitelima. Nadvratnik kapije je izveden u formi polukružnog luka na čijoj je sredini, sa gornje strane, postavljen vertikalni istak koji prema obliku podsjeća na alem džamije. Na luku su izvedene bogate dekoracije koje se sastoje od ukupno 13 medaljona u kojima su uklesane predstave cvijeća i vaza između kojih su naizmjenično poredane kružnice ispunjene geometrijskim motivima nebeskih tijela. U centralnom medaljonu se nalazi stilizovana predstava šestokrake zvijezde. Cijela kompozicija sa donje strane luka uokvirena je trakom. Širina kapije iznosi oko 2,30 metara, a njena visina je otprilike 2,40 metara. Kameni dovratnici, zajedno sa kapitelom, imaju širinu 35 cm i visinu oko 1,40 metara. Visina luka iznosi otprilike 45 cm.
Sjeveroistočna kapija je, takođe, urađena od krečnjaka. Pristup ovoj kapiji omogućen je dvokrakim stepeništem iz obližnjeg parka. Na lijevom kamenom dovratniku uklesani su polumjesec i sablja. Dovratnici su završeni kapitelima bez ikakvih dekoracija. Nadvratnik predstavlja bogato dekorisan segmentni polukružni luk. Dekoracije su vrlo slične dekoracijama na sjeverozapadnoj kapiji. I ovdje je cijela kompozicija sa donje strane uokvirena trakom. Širina kapije iznosi otprilike 1,50 metara, a njena visina oko 2,00 metra. Kameni dovratnici, zajedno sa kapitelom, imaju širinu 25 cm i visinu oko 1,40 metara. Visina luka iznosi otprilike 0,55 metara.
Biblioteka:
Izgradnjom mnogih objekata, posebno kulturno-prosvjetnog obilježja, može da se prati pisana riječ u Gradačcu. Prvu medresu u Gradačcu podigao je veliki bosanski vakif Osman-kapetan. Izvjesno je da je ova ustanova imala i svoju biblioteku u kojoj je, osim udžbeničke i priručne literature, bilo i knjiga iz različitih oblasti. Ova medresa se koristila sve do 1947. godine.
Uz džamiju Husein-kapetana 1255. godine po H.(1839-1840) sagrađena je biblioteka čiji je vakif poznati pjesnik i državnik Sejjid Fadil-paša Šerifović (1803-1882). Nad njenim ulazom nalazila se tabla sa urezanim tarihom u prozi na arapskom jeziku(4). Tabla sa tarihom danas se nalazi iznad vrata Narodne biblioteke u Gradačcu.
Biblioteka se nalazi u sjevernom uglu dvorišta džamije. Objekat je prizemni, dimenzija približno 6,00 x 6,00 metara. Ulaz u objekat se nalazi sa jugoistočne strane. Sa sjeveroistočne i sjeverozapadne strane se nalaze po dva pravougaona prozorska otvora. Prvobitno je bila presvedena kupolom, a danas ima četverostrešni krov pokriven bitumenizovanom šindrom. Biblioteka je radila sve do 1883. godine, kada je prestala da radi, jer niko o njoj nije imao da brine (Mujezinović, str. 177).
Sa sigurnošću ne može da se tvrdi šta se dogodilo sa knjigama ove biblioteke, niti kakav je bio sastav njenog knjižnog fonda (Hadžiosmanović).
Abdesthana
Ovog objekta nema ucrtanog u snimku postojećeg stanja koji je uradio Zavod za zaštitu spomenika BiH 1957. godine. Abdesthana sa šest česmi izgrađena je 1963. godine a podigli su je nasljednici iz porodice Arnautalića. Objekat ima osmougaonu osnovu pokrivenu kupolom. Prozorski otvori abdesthane urađeni su po uzoru na prozore donjeg reda džamije.
Harem
U haremu Husejnije džamije smješteno je svega devet nadgrobnih spomenika, među kojima dva manja nišana nemaju natpis, a ostalih sedam su sa natpisima, pa ih je na osnovu toga moguće datirati. Nedatirani nišani su manjih dimenzija, sa turbanima, isklesanim malim puškama. Najstariji datirani nišan potiče iz 1854. godine, a najmlađi je datiran u 1918. godinu.
Nad sarkofagom ograđenim željeznom ogradom nalaze se dva okrugla nišana, od toga na uzglavnom nalazi se manji fes sa kićankom. Natpis je izveden u nesh-dželi pismu. Nišan pripada Bileli Mahmud-begu, sinu Osman- kapetana, koji je umro 4. safera 1289. godine po H. (1872). Ostali datirani spomenici pripadaju:
- Hadži Mehmedu, sinu Husein-kapetana, umro 1271. godine po H. (1854/55),
- Hadži Mehmedu Izet-begu, sinu Esad Ahmed-bega, umro 1275. godine po H. (1858/59),
- Hadži Muratu, sinu Bekir-bega, umro 1278. godine po H. (1861/62). Na desnoj strani uzglavnog nišana nalazi se uklesana manja sablja.
- Adila-hanumi, kćeri Ahmed Esad-bega, umrloj 1278. godine po H. (1861/62),
- Ahmed-begu, sinu Ahmed-beg efendije, umro 1285. godine po H. (1865),
- Šerifa-hanumi, ženi Hasan-bega Osmanpašića, kćeri Mehmed Izet- bega, umrla 1302. godine po H. (1884),
- Hafizu Mustafi ef. Imamoviću, na čijem se uzglavnom nišanu nalazi tekst napisan na bosanskom jeziku ispisan arapskim slovima, a koji je umro 1918. godine.
- U harem Husejnije džamije naknadno su preneseni nišani iz harema koji se nalazio ispod džamije i koji je nakon drugog svj. rata pretvoren u parkovsku površinu. Preneseni datirani spomenici označavali su grobove:
- Mehmed-kapetana, sina Osman-kapetana iz Gradačca, umro 1169. godine po H. (1755/56),
- Hadži Mustafe, sina Mehmed-kapetana, 1218. godine po H. (1803/04),
- Hasan-age, sina Osman-age, umro 1286. godine po H. (1869),
- Hadži Akifa, sina Mustafina, umro 1289. godine po H. (1872),
- Huseina ef. Čaršimamovića, sina Hadži Hasanova, umro 1289. godine po H. (1872),
- Husein-bega Jašarevića, umro 1290. godine po H. (1873),
- Hadži Alije ef., sina Ali Riza-a, umro 1291. godine po H. (1874),
- Ali Riza, sina Mehmeda Nurije, umro 1293. godine po H. (1876).
Kompletan tekst možete pročitati ovdje!
