Nacionalni spomenici Tuzlanskog kantona (53/54)
Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, u okviru projekta „Predstavljanja i afirmacije nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine sa područja Tuzlanskog kantona u elektronskim i drugim aktuelnim medijima“, kroz posebno pripremljene stručne priloge (tekst i odabrane fotografije), prezentuje sve nacionalne spomenike sa područja Tuzlanskog kantona, koji ujedno predstavljaju najvrijednija dobra našeg naslijeđa.
Prezentovanje pojedinih nacionalnih spomenika a u cilju nihovog afirmisanja u javnosti nastavljamo sljedećim prilogom:
Centralna spomen-kosturnica poginulim učesnicima NOR-a u Lukavcu
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je na svojoj sjednici, održanoj u aprilu 2019. godine u Sarajevu, proglasila Historijski spomenik – Centralna spomen-kosturnica poginulim učesnicima NOR-a sa područja općine Lukavac nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine. Nacionalni spomenik čine spomenik, spomen-kosturnica i pristupne staze.
Centralna spomen-kosturnica poginulim učesnicima NOR-a sa područja općine Lukavac predstavlja mjesto sjećanja na antifašističku borbu te odražava dokumentarnu vrijednost u smislu svjedočanstva na historijsku mijenu, a u smislu arhitektonskog rješenja na regionalni izraz. Spomenik, također, odražava izuzetnu historijsku vrijednost jer je svjedočanstvo o važnom događaju, te asocijativnu jer podsjećanja na ličnost i događaj. U smislu društvene vrijednosti moguće je identificirati simboličku vrijednost, te vrijednost za zajednicu navedeno je u Odluci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH.
Uvidom u stanje dobra moguće je identificirati atribute autentičnosti kao što su oblik i dizajn, materijali i građa, korištenje i funkcija, sisteme upravljanja, lokacija te duh i osjećaj. Integritet spomenika je, također, u cijelosti očuvan.
Spomen-kosturnica je za javnost otvorena 13. septembra 1962. godine (Dan oslobođenja Lukavca u Drugom svjetskom ratu).
Spomenik je izveden prema oblikovnom rješenju tuzlanskoga kipara Dragiše Trifkovića (Tuzla, 1912–2000.), a koje je nastalo po uzoru na spomenik “Sloboda” Augusta Augustinčića, koji je posvećen Batinskoj bici iz 1944. godine. Spomenik podrazumijeva vertikalu koja sugerira formu obeliska na koju je postavljena brončana skulptura djevojčice.
Prema upisanim imenima na mermernim pločama u lukavačkoj spomen-kosturnici su sahranjeni posmrtni ostaci 267 boraca.
Spomen-kosturnica je okružena parkom, a pristupa joj se stazama iz pravca okolnih ulica. Ovakvo okruženje doprinosi estetskoj vrijednosti spomenika te ga je potrebno sagledavati u odnosu sa parkom, ali i sa obližnjom historijskom građevinom “Stara željeznička stanica”, koja od ranije ima status nacionalnog spomenika BiH..
Spomenik podrazumijeva izdignuti plato u čije se središte pristupa stazama sa blagim nagibom. Plato formiraju četiri trapeza postavljeni jedan naspram drugog. Između trapeza su pristupne staze (širina oko 240 cm) koje vode do vertikalnog elemeta spomenika postavljenog na stepenasto postolje (424 cm x 424 cm, visina stepenika oko 38 cm) izvedenog od betona i obloženog bijelim mermerom. Staze su popođene kaldrmom, dok su trapezi ozidani kamenom nepravilne forme na način da vizuelno sugerira mrežu. U centru trapeza su postavljene po četiri pravougaone, vertikalno postavljene spomen-ploče sa imenima stradalnika uklesanim u latiničnom kapitalu.
Vertikalna struktura u centru u svojoj osnovi predstavlja stilizirani romb sličan šarama sa bosanskih ćilima. Vertikala koja se diže iz ovog romba završava kvadratnim presjekom. Ukupne dimenzije osnove vertikale su 162 cm x 162 cm, dok joj je ukupna visina oko 986 cm.
Na vrh vertikale postavljena je skulptura djevojke izvedena u bronci. U pogledu stila skulptura odražava karakter socijalističkog realizma sa nešto ekspresivnijom završnom obradom (blago apstrahirana odjeća). Djevojka je prikazana u haljini koju nosi vjetar. Ruke su joj spuštene, dok je kosa podignuta. Facijalna ekspresija djevojčina lica je dostojantvena i pobjedonosna. Visina skulpture je oko 160 cm.
Namjena spomenika bila je stvoriti svjedočanstvo o naroodnooslobodilačkoj borbi iz II svjetskog rata, narodne heroje i brojne žrtve s područja Lukavca. Sama simbolika spomenika nije u cijelosti razjašnjena – među stanovnicima Lukavca skulptura na vrhu obeliska prepoznata je kao djevojčica Marija Macan koja je poginula pri ulasku trupa njemačke vojske u Lukavac 1944. godine, dok drugi skulpturu prepoznaju kao simbol slobode utjelovljen tradicionalno u figuri žene.
Spomenik je izveden kombinacijom kamena (tucanik i mermer) i betona.
Osim spomen-kosturnice u evidenciji Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona na području općine Lukavac postoji više od četrdeset spomen-obilježja narodnooslobodilačkog rata koji se tipološki mogu svrstati u spomen-ploče, biste, česme, obeliske, skulptorska rješenja, grobnice i groblja.
Spomen-kosturnica je evidentirana od strane Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona u Registru „Kulturno-historijsko i prirodno naslijeđe općine Lukavac“, pod rednim brojem 25. „Spomen kosturnica poginulim učesnicima NOR-a – centralno spomen-obilježje“, kao spomeničko naslijeđe I kategorije.
JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona je dao stručnu podršku peticiji UABNOR Lukavac od 04.02.2016. godine, za proglašenje „Centralne Spomen-kosturnice poginulim učesnicima NOR-a u Lukavcu“ nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
Projekat „Predstavljanja i afirmacije nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine sa područja Tuzlanskog kantona u elektronskim i drugim aktuelnim medijima“, tokom 2018/2019. godine, provodi Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, uz saglasnost i podršku nadležnog Ministarstva za kulturu, sport i mlade TK.